در زمانه‌ای که پیشرفت و موفقیت، چه در سطح بنگاهی و چه در عرصه ملی، نیازمند نوآوری و سرمایه‌گذاری‌های فناورانه است، سیاست‌گذاران و متولیان اقتصادی و صنعتی سعی دارند تا همه اجزا و الزامات این توسعه نوآورانه را گرد هم آورده و رشد اقتصادی جامعه را تسریع نمایند. یکی از این اجزا، دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی هستند که به‌عنوان منبع دانش و فناوری‌های نوین، نقشی کلیدی در توسعه و تجاری‌سازی فناوری‌ها و نوآوری‌های فنی ایفاء می‌کنند.
دانشگاه‌های امروزی، نه تنها آموزش و پژوهش را عهده‌دار هستند، بلکه مکانی مناسب برای نوآوری، خلق ایده‌های جدید و تلاش برای تجاری‌سازی اختراعات در قالب شرکت‌های زایشی دانشگاهی و یا صدور مجوز بهره‌برداری از فناوری به شمار می‌آیند. این همان چیزی است که در قالب واژه‌هایی همچون کارآفرینی دانشگاهی، دانشگاه‌های نوآور و دانشگاه نسل سوم پدیدار گشته است.
نظر به اهمیت فزاینده سیستم‌های مالکیت فکری و جایگاه رفیع این زیرساخت کلیدی در تسهیل و تسریع کارآفرینی دانشگاهی، در این مقاله از سلسله مقالات دانشگاه‌های نوآور جهان، به مرور و بررسی فعالیت‌های ثبت اختراع دانشگاه توکیو (University of Tokyo)، به‌عنوان نوآورترین دانشگاه ژاپن می‌پردازیم.
دانشگاه توکیو؛ پیشگام در نوآوری و خلاقیت
ژاپن، یکی از کشورهای توسعه‌یافته و از پیشگامان نوآوری و اقتصاد دانش‌بنیان به شمار می‌رود. زمانی نه چندان دور، درج عنوان ساخت ژاپن بر روی محصولات مختلف، نمادی از کیفیت آن‌ها محسوب می‌شد و شرکت‌های فناور ژاپنی، به لطف تکنیک‌های ناب مدیریتی، یا به تعبیری نوآوری‌های خلاقانه در فرآیند تولید و عرضه محصول، گوی رقابت را از رقبای اروپایی و آمریکایی خود ربوده بودند. توجه ویژه به کارکنان، آراستگی محیط کار، تولید ناب، بهبود مستمر و حتی نوآوری در برنامه‌ریزی استراتژیک، نمونه‌هایی از این مدیریت متمایز و کارآمد ژاپنی در کسب‌وکار به حساب می‌آیند.
اما ژاپنی‌ها به این موارد بسنده نکرده و به موازات تغییرات جدید و اهمیت فزاینده دانش و نوآوری، خود را با این تغییرات سازگار نموده و الزامات دنیای جدید و دانش‌بنیان را به خوبی دنبال کردند. در این میان، یکی از زیرساخت‌های اصلی توسعه نوآورانه، پیشگامی دانشگاه‌ها به‌عنوان یکی از سه ضلع کلیدی اکوسیستم نوآوری در کنار صنعت و دولت است. دانشگاه‌های ژاپنی، با اولویت قرار دادن فعالیت‌های نوآورانه و فراهم آوردن فضای مناسب برای ایده‌پردازی و توسعه و تجاری‌سازی این ایده‌ها، سهم بزرگی در ادامه رشد و توسعه این کشور ایفاء می‌کنند. نمود بارز این موضوع، دانشگاه توکیو، یکی از دانشگاه‌های برتر جهان و پیشگام دانشگاه‌های ژاپنی در حوزه نوآوری است.
این دانشگاه که با نام‌های «UTokyo» و «Todai» هم شناخته می‌شود، در سال ۱۸۷۷ میلادی تأسیس شده و در حال حاضر، برترین دانشگاه ژاپن به شمار می‌رود. بنا بر اسناد تاریخی، این دانشگاه از ادغام مدرسه عالی «Tokyo Kaisei» و دانشکده پزشکی توکیو، توسط دولت میجی (بنیان‌گذار ژاپن مدرن و مترقی) ایجاد شده و به‌عنوان یک دانشگاه تحقیقات عمومی، با چهار دانشکده حقوق، علوم، ادبیات و پزشکی کار خود را آغاز نمود. در ادامه، برخی از مؤسسات آموزشی تخصصی، نظیر دانشکده کشاورزی و جنگلداری توکیو و کالج مهندسی هم در این دانشگاه ادغام گردید و عملاً دانشگاه تحقیقاتی جامعی شکل گرفت. گفتنی است که این دانشگاه، در طول سال‌های فعالیت خود، با تغییر نام‌های متوالی مواجه شده و با توجه به ادغام و یکپارچه‌سازی تمامی دانشگاه‌های ملی در سال ۲۰۰۴ میلادی، نام کامل فعلی آن، «National University Corporation, the University of Tokyo» می‌باشد.
دانشگاه توکیو، خود را یک پلتفرم آموزشی و پژوهشی جهانی می‌داند که در مشارکت با دیگر دانشگاه‌های برجسته جهان، به رشد و توسعه دانش بشری کمک می‌نماید. هدف این دانشگاه، پرورش رهبران جهانی با احساس مسئولیت عمومی قوی، روحیه پیشگامانه و دارای تخصص‌های ویژه و دانش گسترده است که علاوه بر شناسایی چالش‌های بشری و کمک به رفع آن‌ها، مرزهای دانش و فناوری را گسترش می‌دهند.
یکی از نکات جالب پیرامون دانشگاه توکیو، تأکید فراوان بر فعالیت‌های پژوهشی تخصصی است. این دانشگاه، در کنار ۱۰ دانشکده و ۱۵ مدرسه تحصیلات تکمیلی، طیف وسیعی از مؤسسات تحقیقاتی مستقل و وابسته را شکل داده که از آن جمله، می‌توان به ۱۱ مرکز تحقیقاتی (از جمله مرکز تحقیقات علوم و فناوری پیشرفته)، ۴ مؤسسه آموزشی و پژوهشی مشترک دانشگاهی، ۳ مرکز مطالعات پیشرفته، ۴ مؤسسه تحقیقاتی بین رشته‌ای و بیش از ۴۰ سیستم تحقیقاتی یکپارچه (شبکه‌ای از سیستم‌های پژوهشی مرتبط و هماهنگ با هم) اشاره نمود. این طیف وسیع از مؤسسات و مراکز تحقیقاتی و نرخ بالای همکاری‌های پژوهشی و فناورانه با صنعت، دولت و سایر دانشگاه‌ها، به معنای اولویت قرار دادن تحقیقات کاربردی در کنار تحقیقات بنیادین و توجه به نیازهای جامعه و صنعت است. بدیهی است که چنین حجم بالایی از سرمایه‌گذاری‌های تحقیقاتی، به دستاوردهای نوآورانه چشمگیری ختم شده که علاوه بر حفاظت‌های گسترده، نیازمند ساز و کار مناسبی برای تجاری‌سازی می‌باشند.
دانشگاه توکیو را می‌توان یکی از موفق‌ترین دانشگاه‌های ژاپن دانست. بنا بر گزارش مرکز رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان (CWUR)، این دانشگاه در سال ۲۰۲۰-۲۰۱۹، در رده سیزدهم دانشگاه‌های برتر جهان و رده نخست دانشگاه‌های ژاپن قرار گرفته است. جایگاه ششم دانشگاه‌های برتر از منظر تعداد اعضای هیئت‌علمی، آن هم در حالی که از نظر کیفیت اعضای هیئت‌علمی در رده ۶۹ قرار گرفته است، از دیگر نکات جالب این دانشگاه به شمار می‌رود. لازم به تأکید است، هم‌اکنون چیزی حدود ۱۱۰۰۰ نفر به‌عنوان عضو هیئت علمی، محققین میهمان و کارکنان اداری در این دانشگاه مشغول به کار هستند که از این تعداد، زنان سهمی ۳۹ درصدی را به خود اختصاص داده‌اند.
لازم به ذکر است که تعداد دانشجویان فعلی دانشگاه توکیو، ۲۸۶۷۵ نفر بوده و تاکنون ۴۳۶۱۳۲ دانشجو از این دانشگاه فارغ‌التحصیل شده‌اند. این جامعه مستعد و متخصص، دستاوردهای بی‌نظیری در زمینه‌های مختلف از خود بر جای گذاشته‌اند. دریافت ۱۰ جایزه نوبل از سوی محققین و اساتید دانشگاه و نیز انتخاب ۱۵ نخست‌وزیر از بین فارغ‌التحصیلان این دانشگاه، تنها بخشی از موفقیت‌های دانشگاه توکیو و دانش‌آموختگان آن به شمار می‌رود.
فعالیت‌های ثبت اختراع دانشگاه توکیو
همان‌طور که اشاره شد، نوآوری و کارآفرینی دانشگاهی، از اولویت‌های جدی دانشگاه توکیو است. این دانشگاه، از جامعه دانشگاهی کارآفرین که مایل به راه‌اندازی شرکت و تلاش برای تجاری‌سازی نتایج تحقیقاتی توسعه یافته در دانشگاه هستند، حمایت‌های گسترده‌ای ارائه می‌دهد. بنا بر آمار انتشار یافته، تا تاریخ ۳۱ مارس ۲۰۲۰، تقریباً ۴۰۰ استارت‌آپ زایشی مرتبط با «UTokyo» تأسیس شده و این تعداد، همچنان در حال افزایش است!
تبدیل یافته‌های تحقیقاتی دانشگاهی به یک محصول تجاری و قابل عرضه به بازار تقاضا، یک فرآیند پیچیده و چند وجهی است. از یک‌سو، منبعی از دانش جدید وجود داشته که می‌تواند به برخی نیازهای جامعه و صنعت پاسخ دهد و از سوی دیگر، تقاضا برای این دانش جدید هم به شکل فزاینده‌ای در حال افزایش است. اما اتصال کارآمد این دو به یکدیگر، نیازمند حضور برخی زیرساخت‌های نهادی است که شاید مهم‌ترین آن، سیستم‌های مالکیت فکری باشد. در همین راستا، در سیاست مالکیت فکری دانشگاه توکیو، به ایجاد و پیاده‌سازی سیستمی برای ترویج و انتشار مناسب یافته‌های خلاقانه و در عین حال حفاظت مناسب از آن‌ها اشاره شده است. به عبارت دیگر، سیاست‌گذاران دانشگاه بر این باورند که در مسیر سرمایه‌گذاری بر روی خلاقیت‌های فکری و تلاش برای تجاری‌سازی آن‌ها، اول از همه باید به ثبت و اخذ حقوق مالکیت فکری اندیشیده و سپس به کمک این حقوق، از پتانسیل‌های تجاری ایجاد شده برای درآمدزایی و کمک به جامعه استفاده نمود. در این بین، دو نهاد اصلی تحت عناوین دفتر مدیریت مالکیت فکری (Office of Intellectual Property Management) و «TODAI TLO» نقش‌آفرینی نموده و مسئولیت مدیریت دارایی‌های فکری دانشگاه و تجاری‌سازی آن‌ها را بر عهده دارند. لازم به ذکر است که «TLO» یا «Technology Licensing Organization»، یک شرکت فعال در حوزه نوآوری‌های دانشگاهی است که به‌عنوان پل رابط بین اختراعات دانشگاه توکیو و شرکت‌های متقاضی عمل می‌کند.
اختراعات توسعه یافته از سوی محققین، دانشجویان یا اساتید دانشگاه توکیو، در قالب گزارشی تحت عنوان «Invention Report»، به دفتر مدیریت مالکیت فکری ارسال شده و پس از پذیرش، برای ارزیابی بیشتر در اختیار واحد «TLO» قرار می‌گیرد. این نهاد، با ارزیابی گزارش از منظر قابلیت ثبت در سیستم پتنت و همچنین پتانسیل‌های تجاری آن، نتایج را برای دفتر مدیریت مالکیت فکری ارسال نموده و تأیید یا رد نهایی درخواست اعلام می‌گردد. در صورت تأیید گزارش، فرایند ثبت اختراع توسط «TLO» آغاز شده و پس از آن، فرایندهای بازاریابی و اعطای مجوز بهره‌برداری نیز دنبال می‌گردد. صدور مجوز نهایی، می‌تواند در قالب یک همکاری تحقیقاتی با شرکت‌های فناور و یا راه‌اندازی استارت‌آپ‌های زایشی رخ دهد. شکل ۱، فرایند گردش اطلاعات برای بررسی دنبال شدن یک درخواست ثبت اختراع و تجاری‌سازی آن را در دانشگاه توکیو نشان می‌دهد.
شکل ۱- فرایند گردش اطلاعات برای بررسی یک درخواست ثبت اختراع و تجاری‌سازی آن در دانشگاه توکیو
در این فرآیند که تحت عنوان فرایند «مدیریت اختراع» نامیده شده، ثبت پتنت و اخذ حقوق مالکیت فکری، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. به عبارت بهتر، دانشگاه توکیو هم مشابه با دیگر دانشگاه‌های نوآور و موفق، ثبت اختراع و حفاظت از دارایی‌های فکری را در اولویت سیاست‌های خود قرار داده است. جالب‌تر این‌که فعالیت‌های ثبت اختراع این دانشگاه، نه تنها در ژاپن، بلکه در اقصی نقاط جهان صورت گرفته و احتمالاً این رویکرد، ریشه در مأموریت و چشم‌انداز دانشگاه توکیو برای فعالیت در مقیاس جهانی دارد. بنا بر آمار، این دانشگاه در سال ۲۰۲۰ میلادی، موفق به ثبت ۲۱۳ درخواست در دفتر ثبت اختراع ژاپن گردیده و به همین واسطه، در رده نخست دانشگاه‌های این کشور قرار گرفته است. جدول ۱، فعالیت‌های ثبت اختراع دانشگاه توکیو طی سال‌های اخیر ارائه شده است.
در ارتباط با فعالیت‌های ثبت اختراع خارجی دانشگاه توکیو، آمریکا را می‌توان جذاب‌ترین بازار هدف دانست. بنا بر آمار، این دانشگاه در سال ۲۰۲۰ میلادی، ۱۳۵ درخواست جدید در دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا به ثبت رسانیده و در رده ۳۱ دانشگاه‌های برتر و ۳۸۵ متقاضیان برتر قرار گرفته است. بررسی فعالیت‌های پنج ساله دانشگاه توکیو در زمینه ثبت درخواست در آمریکا، نشان می‌دهد که این دانشگاه از سال ۲۰۱۶ یک روند صعودی را طی نموده و پس از رسیدن به رکورد ۱۵۱ درخواست در سال ۲۰۱۸، با افت نسبی مواجه گردیده است. این موضوع، در تعداد «US» پتنت‌های گرنت شده هم به چشم می‌خورد، به‌طوری که از ۷۴ پتنت در سال ۲۰۱۶ به رکورد ۱۱۶ پتنت در سال ۲۰۱۹ رسیده و سپس دچار نزول شده است. تعداد گواهی‌های اخذ شده دانشگاه توکیو در سال ۲۰۲۰، برابر با ۱۰۵ مورد بوده که این دانشگاه را در رده ۲۷ دانشگاه‌های برتر قرار داده است.
گفتنی است، مطابق با گزارش اخیر ۱۰۰ دانشگاه برتر از منظر تعداد یوتیلیتی پتنت‌های گرنت شده در آمریکا، دانشگاه توکیو با ۵۳ پتنت در سال ۲۰۲۰، در رده ۵۳ دانشگاه‌های برتر ایستاده است. این در حالی است که تعداد یوتیلیتی پتنت‌های گرنت شده در سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹، به ترتیب برابر با ۳۸ و ۵۸ مورد بوده که جایگاه‌های ۶۳ و ۴۸ را برای این دانشگاه به ارمغان آورده است.
دومین مقصد خارجی دانشگاه توکیو در زمینه ثبت اختراع، اتحادیه اروپا است. این دانشگاه در سال ۲۰۱۶ میلادی، ۱۴۷ درخواست جدید در دفتر ثبت اختراع اروپا به ثبت رسانده و در رده ۱۷۷ متقاضیان برتر قرار گرفته است. روند صعودی در سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ ادامه یافته و پس از دستیابی به رکورد ۱۷۰ درخواست، به یک‌باره دچار نزول شده و نهایتاً ۱۲۱ درخواست جدید در سال ۲۰۲۰ (جایگاه ۲۳۸) به ثبت رسیده است. جالب این‌که بر خلاف روند فوق‌الذکر، تعداد گواهی‌های اخذ شده از «EPO»، کاملاً صعودی بوده و از ۴۰ گواهی در سال ۲۰۱۷، به ۶۷ مورد در سال ۲۰۲۰ رسیده است.
بازار آمریکا و اروپا، تنها بازارهای خارجی مورد توجه دانشگاه توکیو نیست. دریافت ۱۰ گواهی ثبت اختراع از دفتر مالکیت فکری استرالیا در سال ۲۰۲۰، یکی دیگر از نشانه‌های تمایل این دانشگاه برای فعالیت در بازارهای بین‌المللی است. علاوه بر این، فعالیت گسترده دانشگاه در زمینه ثبت و انتشار درخواست‌های «PCT» نیز، این رویکرد را تأیید می‌کند. استفاده بهینه از پیمان همکاری ثبت اختراع به‌عنوان یک ابزار کارآمد و مقرون‌به‌صرفه، بخش دیگری از استراتژی منسجم مالکیت فکری این دانشگاه است که بیشتر برای حفاظت از یک فناوری در چندین کشور مختلف کاربرد دارد. دانشگاه توکیو در سال ۲۰۲۰ میلادی، ۱۴۹ درخواست «PCT» به ثبت رسانده که این دانشگاه را در رده دهم دانشگاه‌های برتر قرار داده است. برخلاف روند پر افت خیز ثبت اختراع در آمریکا و اروپا، تعداد درخواست‌های «PCT» دانشگاه توکیو در دو دهه اخیر، مجموعاً افزایشی بوده و از ۲۰ درخواست در سال ۲۰۰۵، به ۱۴۹ درخواست در سال ۲۰۲۰ (رشد ۷/۵ برابری) رسیده است.
آخرین گزارش رویترز از دانشگاه نوآور جهان که به معرفی صد دانشگاه برتر بر مبنای فاکتورهای مختلف به‌ویژه فعالیت‌های ثبت اختراع و تجاری‌سازی پتنت می‌پردازد، دانشگاه توکیو را در رده ۲۶ برترین‌ها معرفی نمود. سبد اختراعات این دانشگاه، مجموعه وسیعی از حوزه‌های فناوری را پوشش می‌دهد که از آن جمله، می‌توان به فناوری‌های پزشکی و دارویی، نرم‌افزارهای کامپیوتری و اینترنت، مواد شیمیایی و زیست‌فناوری اشاره نمود.
در پایان، شایان ذکر است که آمارهای ارائه شده در این گزارش، در تاریخ یکم سپتامبر ۲۰۲۱ میلادی و از مجموعه وب‌سایت‌های «IFI Claims» و «سازمان جهانی مالکیت فکری»، توسط کانون پتنت ایران استخراج شده و احتمال به‌روزرسانی و تغییرات جزئی این اطلاعات در آینده وجود دارد.